Coronacrisis: historisch?

Anno 2020 is het ganse land, gans Europa, de ganse wereld in crisis. Een virale infectie die schoorvoetend eind vorig jaar in China begon, zit overal. Het wordt nu reeds ‘historisch’ genoemd; v.C. en n.C. krijgen een andere betekenis. Ongetwijfeld speelt de mondialisering een belangrijke rol in de geografische verspreiding en zal onze manier van samenleven, handel drijven, reizen, consumeren, . . . misschien drastische wijzigingen ondergaan. De geschiedenis zal het uitwijzen, maar helemaal nieuw is zo'n plotse maatschappelijke koerswijziging niet. Ook in de 19de eeuw kenden epidemieën grenzen noch genade voor mens en maatschappij. 

Mens, overheid en wetenschap

De berichtgeving over de mondiale coronacrisis lijkt in tijden van digitale en sociale media schier eindeloos. Als we wat uitzoomen ontwaren we in deze informatievloed niettemin drie thema's:

• Mens: Wat is de menselijke tol van de epidemie en hoeveel doden vallen er?

• Overheid: Hoe reageren overheden om de verspreiding in te dijken en epidemieën in de toekomst te vermijden?

• Wetenschap: Hoe ver reikt de wetenschappelijke kennis over de ziekte en welke rol nemen wetenschappers op zich?

Het zijn exact dezelfde vragen die ook reeds tijdens gezondheidscrisissen in de 19de eeuw werden gesteld. Deze drie invalshoeken, mens, overheid en wetenschap èn hun onderlinge verhouding, vormen de leidraad voor dit UGentMemorie-dossier over 19de eeuwse epidemieën in Gent en de rol die de Gentse universiteit en haar wetenschappers spelen. Die leidraad legt bepaalde patronen in 'gezondheidscrisissen' bloot.  

Zieke stad en universiteit

In dit UGentMemorie-dossier gaan we dieper in op enkele epidemieën die de stad Gent in de 19^de eeuw treffen en hoe wetenschappers van de Universiteit Gent de crisissen mee proberen te bezweren. Het dossier valt uiteen in twee delen:

DEEL 1: 19^de eeuws Gent geplaagd

In het eerste deel beschrijven we eerst de context waarin deze plagen zich ontwikkelen, gevolgd door een beknopte bespreking van de vier ergste rampjaren:

• 1832: Cholera 

• 1846 tot 1849: Tyfus

• 1849: Cholera

• 1866: Cholera

 

We leggen de focus vooral op de evolutie van deze epidemieën. De plaag van 1866, die de ‘triomf des doods’ wordt genoemd, kaderen we iets ruimer. Dit overzicht plaatst de huidige coronapandemie in een historisch perspectief. Als afsluiter schetsen we in het overzicht 'Universiteit en epidemie' de invloed van de 'epidemische' 19de eeuw op de Universiteit Gent. Welke impuls gaven al die epidemieën het medisch onderzoek en hoe probeerden wetenschappers om de stad Gent en haar inwoners te helpen? 

 

DEEL 2: Kroniek van een aangekondigde dood, Gent en de cholera-epidemie van 1832

In het tweede deel van dit dossier, werken we de cholera-epidemie van 1832 gedetailleerd uit, op een chronologische en thematische manier. Het is een boeiende casus, omdat het de eerste pandemie is, sinds de pest in de middeleeuwen, die België en Gent overspoelt. Cholera is een totaal onbekende ziekte; er is geen vaccin zoals voor de pokken toen, en er bestaat geen medicatie. Men weet niet hoe de ziekte zich verspreidt, en op welke manier en in welke mate ze besmettelijk is. Maar via de pers en via diplomatieke en handelscontacten kent men wel de ernst en het dodelijk karakter van de plaag.

 

Bekeken vanuit de huidige coronacrisis is de cholera-epidemie in Gent in 1832 uitermate fascinerend. We brengen dit verhaal in vier episodes: 

1. Cholerastorm in aantocht 

2. De cholerahospitalen 

3. Cholerastorm! 

4. Evaluatie na de storm 

 

Voortschrijdend inzicht

Epidemieën zijn van alle tijden en wetenschappers en geneeskundigen zijn bezig met het voorkomen en genezen ervan. De ontdekking van de ziekteverwekkers, bacteriën en virussen, laat lang op zich wachten.

De eerste medische successen worden geboekt in de strijd tegen virale infecties. De Groningse veehandelaar Geert Reinders ontdekt in 1774 door proefondervindelijk onderzoek een vaccinatie tegen pokken (variolavirus), die in het 18^e eeuwse Europa naar schatting 400.000 slachtoffers maakt. Het is echter de Engelsman Edward Jenner, die ruim twintig jaar later (1798) de methode bij een ruimer publiek ingang laat vinden. En in 1885 vindt de Franse wetenschapper Louis Pasteur, die een kwarteeuw eerder bacteriën ontdekt heeft, een vaccin tegen hondsdolheid (rabiesvirus). Vóór het baanbrekend bacteriologisch werk van Pasteur en van de Duitsers Karl-Joseph Ebert (tyfus, 1880) en Robert Koch (tuberculose, 1882 en cholera, 1885) werkt men voornamelijk preventief en is hygiëne een belangrijk onderdeel van het medisch handelen. En dit is vandaag nog zo. 

Op het eind van de 19^de eeuw kan men reeds virussen waarnemen, maar het duurt tot de uitvinding van de elektronenmicroscoop in 1931, alvorens hun complexe structuren kunnen gevisualiseerd worden en er gerichter naar medicatie en vaccinatie kan gezocht worden. Op antibacteriële middelen blijft het wachten tot de jaren 1930. Een mijlpaal hierin is de ontdekking van penicilline door de Schot Alexander Fleming in 1928, de start van een zoektocht naar antibiotica, die nog steeds voortduurt. Pas in de laatste decennia wordt genetische analyse ingezet in de detectie en bestrijding van virussen en bacteriën.

 

Frank Cotman
Vakgroep Geschiedenis UGent
15 april 2020

Gents kunstenaar en fotograaf Jo Clauwaert liet zich door dit UGentMemorie-dossier inspireren voor het maken van een aantal tekeningen waarin je verschillende thema's kunt terugvinden.

Ook collega's van de vakgroep Geschiedenis publiceerden bijdragen over cholera naar aanleiding van de coronacrisis.

• prof. dr. Isabelle Devos
  • ​over epidemieën in Vlaanderen en België in langetermijnsperspectief in de blogpost 'Van pest tot corona' van het Queteletcentrum
  • specifiek over de cholera-epidemie van 1866: 'Gezondheidszorg in tijden van cholera' in De Standaard 
• dr. Jan Vandersmissen en Gert Huskens over een 19de eeuwse UGent-alumnus en cholera in Egypte: 'Pierre Dutrieux' quarantaine advies'

 

Hoe verwijs je naar dit dossier?

Cotman, Frank. "Coronacrisis: historisch?" UGentMemorie. Laatst gewijzigd 25.05.2020. https://www.ugentmemorie.be/dossiers/coronacrisis-historisch.  

 

Selectieve bibliografie bij het dossier 'Coronacrisis: historisch?'

Adriaensen, Frank, Dr. Adolphe Burggraeve: arbeider als patiënt, stad als panopticum, in Tijdschrift voor Geschiedenis van Techniek en Industriële Cultuur, jg. 9, nr. 4 (deel 36), Gent, 1991.

Backs, Jeroen, Mortaliteit in Gent (1830-1950), in Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Deel XXIX, Gent, 2003.

Balthazar, Herman, Groei tot industriële grootstad, in Gent. Apologie van een rebelse stad, Mercatorfonds, Antwerpen, 1989.

Casteleyn, Fabienne, Epidemieën in de 19^e eeuw. Analyse van de publieke opinie. Casus Gent, licentiaatsverhandeling  RUG, Gent, 1983.

Coppejans-Desmedt, Hilde, Gent in de eerste helft van de negentiende eeuw. Evolutie naar een moderne grootstad, in Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 101, 1986.

Delameillieure, Saar, De epidemiologische transitie in België, 1870-1950. Een kwantitatieve analyse van doodsoorzaken, masterscriptie UGent, 2009.

Deneckere, Gita, Uit de ivoren toren. 200 jaar universiteit Gent, Tijdsbeeld, Gent, 2017.

De Poorter, D.A., Dokters en Apothekers Leden of Laureaten van de Keizerlijke Koninklijke Academie voor Wetenschappen en Letteren van Brussel. Het aandeel van geneesheren, apothekers en aanverwante beroepen in de wetenschappelijke aktiviteit van de Academie ( 1769-1794) in maandblad van het Vlaams Geneesheren Verbond. Vlaams Geneesheren Verbond, 44, 2,Antwerpen, 1989, pp. 43-65.

Deseijn, Guido, “La misère publique résume toute l’origine de l’épidémie…”. De belangrijke rol van de Gentse Société de Médecine voor de arbeidersklasse, in Tijdschrift voor Industriële Cultuur, 77, MIAT, Gent, 2002.

Devolder, Kathleen, Gij die door ’t volk gekozen zijt…, De Gentse gemeenteraad en haar leden 1830-1914, in Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, XX, Gent, 1994.

Devos, Isabelle, Allemaal beestjes. Mortaliteit en morbiditeit in Vlaanderen, 18^de-20^ste eeuw, Academia Press, Ginkgo fonds, Gent, 2006.

Gadeyne, Guido, Oostvlaamse medici en priesters, slachtoffers van de tyfusepidemie 1847-48. Een episode uit de sociale geschiedenis, in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, XXXIV, Gent, 1980.

Hendrickx, Laurine, Onderschat en onbeantwoord. De publieke perceptie van de Spaanse griep in de Belgische context (1918-1930), masterscriptie Universiteit Antwerpen, 2017.

Kluyskens, Pierre, Cholera, in Gendtsche Tydinghen, 33^ste jg., nr. 5, 2004, pp. 300-311.

Lacroix, Eric, Negentiende eeuw: van speculatieve naar wetenschappelijke geneeskunde, in Wetenschappelijke  ontwikkeling van de geneeskunde in de negentiende eeuw. Bijdrage van enkele artsen, Handelingen van het 5^de symposium ‘geschiedenis der geneeskundige wetenschappen ingericht door de K.A.v.G.v.B. op 10 maart 2001, KAGB, Brussel, 2002.

Langendries, Elienne en Simon-Van der meersch, Anne-Marie, Het Rommelaere complex, in Uit het verleden van de RUG, nr. 40, Gent, 1999.

Liber Memorialis Université de Gand. Notices biografhiques, Tôme II, Faculté des Sciences, Faculté de Médecine, J. Vanderpoorten, Gent, 1913.

Loudon, Irvine (ed.), Western Medicine. An Illustrated History, Oxford University Press, Osford, New York, 1997.

Mahieu, Godelieve, Cholera-epidemiën te Gent in de XIX eeuw. Bijdrage tot de sociale geschiedenis, licentiaatsverhandeling RUG, Gent, 1969.

Rubens, Robert, Van Hee, Robrecht, Van Tilburg, Cornelius, De eerste professoren van de Gentse faculteit Geneeskunde, in Geschiedenis van de Geneeskunde en Gezondheidszorg, nr. 13, Garant, Antwerpen, 2019.

Sondervorst, F.-A., Geschiedenis van de geneeskunde in België, Elsevier, Brussel, 1981.

Steels, Michel, De cholera-epidemie van 1866, in Gendtsche Tydinghen, Vol. 8, nr. 5, Gent, 1979.

Velle, Karel, Statistiek en sociale politiek: de medische statistiek en het gezondheidsbeleid in België in de 19^de eeuw, in Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, XVI, 1985.

Velle, Karel, Gevolgen van de blauwe dood. De cholera in België, in Geschiedenis der Geneeskunde, nr. 4, 1997.

Verbaeys, Nele, In de ban van de cholera: Brugge en Gent in 1866, masterscriptie UGent, 2008.

Wegwyzer der Stad Gend en Provintialen almanach van Oost-Vlaanderen, edities 1832, 1833, 1834, 1835, 1849, 1866, drukkerij D.J. Vanderhaeghen, Gent.