De Clercq, Henri-Jozef (1875-1933)

De vergeten ingenieur Henri-Jozef De Clercq gaf slechts vijf jaar les aan de UGent maar legde niettemin een onwaarschijnlijk parcours af doorheen stad en universiteit. Als een van de eerste ingenieur-elektriciens stond hij aan de wieg van het onderwijs in de elektriciteit aan de universiteit en zette zijn vakkennis tijdens de Eerste Wereldoorlog in voor het bouwen van clandestiene radioapparatuur. Gebroken door de oorlog werd hij betrapt op alcoholgebruik in zijn labo in de Rozier en in 1919 oneervol ontslagen van zijn lesopdracht.

Ingénieur Electricien

Henri-Jozef De Clercq wordt geboren in Dentergem op 21 september 1875 in het bescheiden middenstandsgezin van Henri-Jozef De Clercq en Eugenie Steyvaert. Reeds in zijn prille jeugd vertoont Henri-Jozef geniale trekken en hij wordt als door een magneet aangezogen tot alles wat te maken heeft met de opkomende geheimzinnige elektriciteit, het "ongrijpbare natuurverschijnsel". Als kind installeert hij thuis een soort laboratorium waarin hij de befaamde proefnemingen uit de beginperiode probeert na te bootsen. De schooldirecteur raadt aan om de buitengewoon begaafde jongen naar een onderwijsinrichting te sturen in Gent. De Clercq belandt te Gent als intern in het Sint-Amandus-college. Tijdens de lessen natuurkunde laat hij iedereen vol bewondering naar zijn experimenten kijken. Het gezin verhuist in 1892 naar Gent, in de Limburgstraat, nr. 28.

De Clercq schrijft zich in aan de wetenschapsfaculteit van de Gentse rijksuniversiteit en behaalt met onderscheiding in 1900 het diploma van Ingénieur Electricien (Burgerlijk Ingenieur, specialiteit elektriciteit). Moeiteloos verwerft hij tijdens diezelfde periode het diploma van Ingénieur Industriel (Technisch ingenieur, specialiteit Elektrotechniek). Als gediplomeerd ingenieur vestigt hij zich aanvankelijk bij zijn ouders, nadien in de Sint-Pietersnieuwstraat nr. 28 (later hernummerd als 38 en 34).

Geloof en wetenschap

Op 24 oktober 1901 huwt hij met de 27-jarige Julienne De Bruyne, een dochter van een bemiddelde Gentse familie. Zij zal hem vier kinderen schenken, drie zonen (Charles, Joseph en Julien) en één dochter (Marie Madeleine). Zijn karakter is bijzonder: hij is altijd dienstbaar voor zijn medemensen en voor de maatschappij in het algemeen; hij is zeer gelovig en tegelijkertijd zeer wetenschappelijk ingesteld; hij heeft steeds een hoge gedachtenvlucht en kampt voortdurend met het gevoel dat hij onbegrepen is. De materiële aspecten van het leven schijnen hem niet te interesseren. Hij spreekt vlug, ofwel Vlaams met een sterk Gents accent ofwel onberispelijk Frans, zijn gebaren zijn nerveus en hij is altijd in de weer. Bovendien is hij een uitgesproken non-conformist. Hij leeft eigenlijk in een soort spirituele wereld, en apprecieert steeds een glas van zijn meestal zelf gebrouwen of gestookte brouwerij- en stokerijprodukten.

Elektriciteit aan de UGent

In 1902 wordt De Clercq preparator in de faculteit Wetenschappen, afdeling chémie appliquée, waar hij zelf een laboratoire pour l'électricté théorique uitbouwt, dat de bewondering wegdraagt in binnen- en buitenland. Het lesgeven zit hem in het bloed, en ook in de Gentse "Brouwerijschool" worden zijn didactische kwaliteiten erg geapprecieerd. Bovendien promoot hij het vulgariseren van de kennis bij het breed publiek, en wordt een gewaardeerde conferencier in binnen- en buitenland. In 1911 promoveert hij tot docent, belast met de leergang "Electricité Théorique" voor studenten ingenieur-architect. Hij is een uitgesproken innoverend lesgever, want elektriciteit is bijna een nieuw vak aan de universiteit.

Het licht van Expo 1913

Het is het jaar van de Internationale Wereldtentoonstelling te Gent. Ingenieur Coenen wordt belast met het uitbouwen van de elektrische installatie en doet regelmatig beroep op professor De Clercq. Tijdens de openingsplechtigheid wordt koning Albert I door burgemeester Braun op het podium verzocht een rode knop in te drukken, om zo de feëerieke verlichting aan te maken. Jammer genoeg gaat de verlichting niet aan, er ontstaat paniek, en het is uiteindelijk professor De Clercq die in de kabine onder het podium, tussen de flessen champagne, in een wirwar van elektrische draden, een losgekomen stopcontact kan herstellen, zodat het licht in de duisternis kan schijnen. Op 26 april 1913 is hij de held van de dag.

Held van de Eerste Wereldoorlog

Tijdens de Eerste Wereldoorlog sluit de universiteit om in 1916 te heropenen als collaborerende, Nederlandstalige Vlaamse Hogeschool. De Clercq besluit weerstand te bieden aan de bezetter. Verkleed als begijntje smokkelt hij Belgische vrijwilligers over de Nederlandse grens. Door zijn kennis van de elektriciteit kan hij een radiozendpost ineen knutselen die hij met behulp van kanunnik Van der Geyn op de toren van de Sint-Michielskerk installeert. Zo komt er een radioverbinding tussen Gent en Folkestone (GB).

Hij herhaalt deze “spioen”praktijk in Nevele waar hij vanaf oktober 1916 tot ingenieur aangesteld is bij het elektrisch bedrijf van Nevele. Hij opent er een kantoor en meteen een bescheiden handel in wijnen en likeuren, waar hij vooral de Duitsers gratis laat proeven...; en hun wedervaren vertellen. Dankzij zijn wagen en mobiliteitspas kan hij drank maar ook apparatuur smokkelen over de etappegrens heen. Via bemiddeling van opnieuw kanunnik Van der Geyn plaatst hij een krachtige draadloze uitzendpost op elektriciteit en batterijen in de toren van de kloosterkapel. Hij ontwikkelt een vaste verbinding met Folkestone (GB) en Baarle Hertog (NL). In 1917 krijgen de Duitsers lucht van de spionage en De Clercq laat de Engelsen de ontmantelde apparatuur vernietigen via een bombardement op zijn eigen kantoor. Maar de Duitsers hebben hem in het oog en pakken De Clercq samen met zijn zoon op in Gent. Hij wordt beschuldigd van spionage, wat gelijk staat aan "Kriegsverrat", en verschijnt eind oktober 1917 voor de Duitse krijgsraad. Op de zitting van 2 november wordt hij ter dood veroordeeld en de executie vastgesteld op 13 november. In afwachting van zijn terechtstelling wordt hij in eenzaamheid opgesloten in de Nieuwe Wandeling. Hij is zwaar aangedaan, helemaal depressief, totaal "uit de haak", en wordt op de dag van de wapenstilstand uit zijn cel bevrijd als een menselijk wrak. Zo brengt men hem op 11 november terug naar de Sint-Pietersnieuwstraat midden het gejuich van de feestende mensen uit de buurt, die in hem een ware held zien. (meer over de verzetsdaden onderaan deze pagina)

Oneervol ontslag

In januari 1919 wordt De Clercq opnieuw aangesteld als professor elektriciteit. Maar het gaat niet zo goed met hem: hij is nog steeds depressief, doodziek eigenlijk, doet geen beroep op medische hulp, ontvangt geen psychologische begeleiding, weigert de hem toegekende eretekens en zoekt zijn heil in alcohol. In zijn labo in de Rozier heeft De Clercq alcohol nodig voor de tarage van de ampèremeters en voor het voorbereiden en het snelle drogen van de elektrolyten. De omzendbrief van de administrateur-inspecteur over het gebruik van alcohol in de laboratoria van de universiteit heeft hij niet ontvangen. Hij neemt een fatale beslissing door zelf "een kleine hoeveelheid" alcohol te stoken in zijn laboratorium.

Lang duurt het niet. Reeds in maart 1920 verwittigt men rector Henri Pirenne, die de administrateur-inspecteur naar het labo van professor De Clercq stuurt, waar hij enkel de aanwezigheid van kleine hoeveelheden alcohol kan vaststellen. Toch worden de accijnzen er bij gehaald, die eveneens slechts kleine hoeveelheden alcohol noteren, en geen basisproducten voor de bereiding er van. Tijdens zijn onderzoek houdt rector Pirenne, hoewel eveneens zwaar getekend door de oorlog, geen rekening met de"verdedigingsbrief", noch met de zware pathologische toestand waarin De Clercq zich bevindt. Eind maart ontheft de bevoegde minister Destrée professor De Clercq van zijn leeropdrachten, "considérant que le dit M. De Clercq a gravement compromis la dignité de ses fonctions en faisant servir ses laboratoires à un usage illicite: révoqué". Naar de motivatie van de (on)menselijke beslissing blijft het tot op vandaag raden.

Het bittere einde

De moedeloze Henri-Jozef probeert zijn lot weer in handen te nemen. Hij blijft erg gelovig, behoudt zijn plaats als lid van de raad van bestuur van de elektriciteitsmaatschappij "L'Ouest de Belgique" en geeft voordrachten in binnen- en buitenland. Zijn leven is echter gebroken. Tussen 1920 en 1930 leidt hij een penibel bestaan, met enkel nog een paar conferenties in België en in het buitenland.

Hij overlijdt godvruchtig in zijn woning in de Sint-Pietersnieuwstraat op 20 november 1933. Hij is slechts 58 jaar oud geworden. Bij zijn begrafenis op het Campo Santo te Sint Amandsberg wordt een doodsprentje uitgereikt met de heel toepasselijke tekst "De Heer heeft mij beproefd als goud in een smeltkroes ... Mijn krachten waren uitgeput en mijn dagen werden ingekort".

Dr. René De Clercq
Alumnus UGent en familiekundige
3 februari 2017

Hoe verwijs je naar dit artikel?
De Clercq, René. "De Clerq, Henri-Jozef (1875-1933)." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 03.02.2017. www.ugentmemorie.be/personen/de-clercq-henri-jozef-1875-1933.

Archief en bibliografie

"De Clercq, Henri-Jozef", in www.UGentMemorialis.be.

Almanach/Wegwijzer van de stad Gent, 1892 tot 1832.

Annuaire Officiel Belge du Commerce et de l'Industrie, 1923 tot 1933.

De Clercq, René. "Een merkwaardige legende over de wereldtentoonstelling van 1913 in de familie De Clercq." Gentse Cadenas 32 (2013,2) 9-12.

Vande Casteele, J. "Electriciteit en spionage te Nevele". Het Land van Nevele 13 (1982,2) 65-95.

Janssens, A. "Het filmgebeuren in Nevele." Het Land van Nevele 19 (1988,3) 174 en 179.

Jaarboek van de Kunst- en Oudheidkundige kring van Deinze LVI (1989) 54-55.

Van Severen, G. "Jerome van Severen als dichter. " Oud Ruysselede 1987(1) 39.

Archief

Gemeenteraadsverslagen Nevele, september 1916.

Faculteiten:

faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, faculteit Wetenschappen

Type persoon:

alumnus, hoogleraar, ingenieur

Herinneringen

Henri-Jozef en Henri-Jozef

Het feit dat Henri-Jozef De Clercq exact dezelfde dubbele voornaam draagt als zijn vader, geeft aanleiding tot sterke verhalen over naamsverwisselingen tussen vader en zoon bij de post, bij de bank, bij de belastingen, in de telefoongids, bij de loterij enz. enz. De zoon wordt meestal Jozef-Henri genoemd, maar dat helpt maar weinig aan die situatie.

Dr. René De Clercq, alumnus UGent en familiekundige

De uitgebreide verzetsactiviteiten van Henri-Jozef De Clercq

Professor De Clercq is geschokt door de Duitse inval in augustus 1914. Weliswaar ondertekent hij onder dwang de collectieve loyauteitsverklaring van de Gentse universiteitsprofessoren aan de Duitsers in januari 1915, maar zijn besluit staat vast: hij zal weerstand bieden, wat toen heette "spionneren". Verkleed als begijntje smokkelt hij talrijke Belgische vrijwilligers over de Nederlandse grens. Zijn kennis van de elektriciteit laat hem toe, een radiozendpost ineen te knutselen, die hij dan met behulp van kanunnik Van der Geyn, op de toren van de St. Michielskerk installeert en een verbinding verwezenlijkt met Folkestone (GB). De talrijke boodschappen die hij vanuit het bezette gebied naar Engeland overbrengt, hebben zeker het verloop van wereldoorlog I beïnvloed. Enkele weken nadien staan de Duitsers, die reeds beschikken over een paar auto's met draaibare antennes, op het punt de radiozendpost te detecteren, maar de pastoor van de Sint-Michielskerk heeft de opvallende auto's zelf gerepereerd, Hij verwittigt Henri Jozef, die alle bezwarende materiaal tijdig verwijdert.

In oktober 1916 wordt Henri Jozef benoemd tot ingenieur van het elektrisch bedrijf van Nevele: gedroomde kans om zijn activiteiten als "spioen" te hervatten. De gemeente stelt hem in de Tieltstraat (thans C. Buyssestraat) nr. 20 een huisje ter beschikking, dienstbaar als kantoor voor het elektrisch bedrijf en daarin vestigt hij meteen een bescheiden handel in wijnen en likeuren. Bij de opening ontvangt hij de burgemeester, de secretaris, de pastoor-deken en de Duitse officieren om een eerste gesprek te voeren over de elektriciteitsvoorziening en hun meteen een Schnaps van "bijzonder goede kwaliteit" aan te bieden. Hij krijgt een vergunning om met een benzinewagen te rijden en een Passchein, waarmee hij zonder problemen de grens van de ene Etappenkommandantur naar de andere kan oversteken. Met die wagen vervoert hij niet alleen de wijnflessen, die hij regelmatig aan de Duitsers verkoopt, maar smokkelt tevens materiaal voor een zendapparatuur.

Zijn kantoor paalt met een haagje aan de tuin van de koster, die zelf met een hoge haag paalt aan de tuin van het klooster van Nevele. Kannunik Van der Geyn introduceert hem bij moeder-overste, en hij krijgt moeiteloos de toelating zijn krachtige draadloze uitzendpost op elektriciteit en batterijen in de toren van de kloosterkapel te installeren. Hij ontwikkelt een vaste verbinding met Folkestone (GB) en Baarle Hertog (NL). Natuurlijk doet hij ook iets voor de uitbouw van de elektriciteitsvoorziening te Nevele en reeds in november 1916 krijgt Nevele openbare verlichting. Ingenieur De Clercq is zeer geliefd door de plaatselijke bevolking, die waarschijnlijk zijn ambivalente houding tegenover de Duitsers door heeft.

Tijdens de maand september 1917 wordt de staf van het Duits leger ingekwartierd op het kasteel Mulle. Henri-Jozef verwittigt Folkestone (GB), en reeds op 24 september voeren de Engelsen een bombardement uit op het kasteel. Weliswaar is de schade gering, maar de Duitse staf verkiest om veiligheidsredenen te vertrekken. De Duitsers zijn woedend en beseffen, dat er een "spioen" aan het werk geweest is. Ingenieur De Clercq ziet in dat zij weldra zijn zendpost op het spoor zullen komen. Hij verwittigt de Engelsen, brengt grote delen van zijn apparatuur naar zijn kantoor en vertrekt naar Gent. De Engelsen nemen geen risico: zij bombarderen 's anderendaags de Tieltstraat en vernietigen zijn kantoor. In Gent wordt hij met zijn oudste zoon Charles in de Vlaanderenstraat aangehouden, en de Duitsers voeren ter zelfder tijd een gründliche huiszoeking uit in de St. Pieters Nieuwstraat.

Hij wordt beschuldigd van spionage, wat gelijk staat aan "Kriegsverrat", en verschijnt eind october voor de Kriegsrat. Op de zitting van 2 november wordt hij ter dood veroordeeld, zijn beroep wordt afgewezen en de executie vastgesteld op 13 november. In afwachting van zijn terechtstelling wordt hij in eenzaamheid opgesloten in de Nieuwe Wandeling. Hij is echter zwaar aangetast, helemaal depressief, totaal "uit de haak", en wordt op de dag van de wapenstilstand uit zijn cel bevrijd als een menselijk wrak. Zo brengt men hem op 11 november terug naar de St. Pieters Nieuwstraat midden het gejuich van de feestende mensen uit de buurt, die in hem een ware held zien.

Dr. René De Clercq, alumnus UGent en familiekundige