Verschaffelt, Jules (1870-1955)

Gent

Vader Eduard is directeur van de Rijksnormaalschool te Gent, moeder Clemence Van Goethem is de zus van Emile, schrijver dramaturg en boekhandelaar te Gent. Oudere broer Eduard Clement studeert biologie bij Prof. Julius MacLeod en wordt later hoogleraar te Amsterdam. Hij zal een grote invloed hebben op zijn broer. Na de Grieks-Latijnse humaniora aan het Gentse atheneum blijft Jules nog een jaar vrij student om zich voor te bereiden voor een opleiding van ingenieur. Eduard en Jules MacLeod overtuigen hem om te kiezen voor de zuivere wetenschappen. Hij start in 1888 zijn studies aan de Gentse universiteit en behaalt in 1893 het diploma van doctor in de wetenschappen, richting wis- en natuurkunde. Als student werkt hij als vrijwilliger in het botanisch instituut van MacLeod, wat in 1889 leidt tot een eerste publicatie in het Botanisch Jaarboek. Maar al snel evolueert zijn belangstelling van de plantkunde naar de fysica. Na zijn studies wordt Jules Verschaffelt assistent bij Prof. A.F. Renard en doet  onderzoek in de geofysica.

Nederland

Het contact met Prof. Gustave Van den Mensbrugghe stimuleert zijn belangstelling voor capilariteit van vloeistoffen en kristallografie en via Prof. Edmond Van  Aubel krijgt hij interesse in de fysische scheikunde. Zijn onderzoek van de brekingsindex van mengsels onder de leiding van Van Aubel wordt bekroond met een reisbeurs van de staat. Hij vertrekt naar Amsterdam waar hij verblijft bij zijn broer Eduard  die werkt bij Prof. Hugo De Vries, één van de herontdekkers van de wetten van Mendel. Jules mag lessen volgen bij de Nobelprijswinnaars Johannes Van der Waal en Jacobus van ’t Hof. In het tweede jaar van zijn verblijf  gaat hij naar Leiden en volgt lessen bij Nobelprijswinnaar Hendrik Lorentz. Hij assisteert er tevens in het laboratorium van Nobelprijswinnaar Heike Kamerlingh Onnes, waar hij samenwerkt met Johannes Kuenen en Pieter Zeeman (Nobelprijs 1902 samen met H.Lorentz) en zich grondig specialiseert in de fysico-chemie. Na het verlopen van zijn reisbeurs krijgt hij in 1895 het assistentschap aangeboden in Leiden. Naast de vele Nobelprijswinnaars leert Verschaffelt in Nederland ook zijn vrouw Elisabeth Jacoba Liebert kennen. Zij is collega assistent in Leiden.  Met de bedoeling een verdere carrière in Nederland uit te bouwen verdedigt hij in 1899 een tweede doctoraat, wat hem toegang geeft tot de HBS (Hogere Burgerschool) te Dordrecht waar hij tot 1906 een lesopdracht heeft.

Belgisch intermezzo. Terug naar Nederland

In 1906 wordt Verschaffelt aangesteld aan de ULB (Université Libre de Bruxelles) voor de cursus experimentele fysica. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog bevordert hij tot hoogleraar. Bij het uitbreken van de oorlog sluit de ULB en vlucht Verschaffelt naar het neutrale Nederland waar hij zijn assistentschap aan het Natuurkundig Laboratorium te Leiden kan heropnemen. Hij werkt ook mee aan de organisatie van een Belgische Nooduniversiteit te Amersfoort voor gevluchte Belgische studenten. Hij blijft in Nederland tot 1923 omdat een verdere samenwerking met de ULB  in de nasleep van de oorlog erg stroef verloopt voor een als Vlaming gekende hoogleraar.  Ondertussen vervangt hij zijn broer Eduard  als franstalig redacteur van de "Archives Néerlandaises des Sciences Exactes et Naturelles" en maakt hij een Franse vertaling uit het Latijn van Vesalius' Fabrica. In die hoedanigheid is hij een nauwe medewerker van Lorentz, secretaris van de Hollandse Maatschappij, die reeds voor de oorlog voorzitter was van de Solvay-conferenties voor fysica.

De vervlaamsing van de Gentse universiteit

De inrichting van Nederlandstalige cursussen aan de Gentse Unversiteit onder minister Nolf, brengt Verschaffelt in 1923 terug naar zijn geboortestad waar hij vol ambitie start met de inrichting van een Laboratorium voor Experimentele Natuurkunde naar Nederlands model. Een uitgebreide verzameling van zijn toestellen behoort tot de museale collectie van onze universiteit. Tijdens zijn eerste jaren in Gent, moet hij niet enkel vechten om de nodige infrastruktuur te krijgen en personeel aan te werven, maar moet hij zich ook profileren ten opzichte van zijn Franstalige collega Paul Drumaux, die in de tweetalige Nolf-universiteit een zelfde cursus fysica in het Frans doceert. De Nederlandstalige colleges trekken beduidend meer studenten wat naijver en wrevel opwekt.

Emancipatie van de Vlaamse wetenschappen

Verschaffelt werkt mee aan verschillende initiatieven die een Vlaamse wetenschappelijke emancipatie stimuleren. Hij is betrokken bij het natuurkundig genootschap Dodonea, werkt mee aan het Vlaams Natuur- en Geneeskundig Congres, levert bijdragen voor het Wis- en Natuurkundig tijdschrift en organiseert vakantieleergangen voor wetenschappen aan de universiteit, een voorloper van post-universitaire bijscholing. Zijn Vlaamse overtuiging doet hem nooit sympathiseren met de bezetter tijdens WO II en hij weigert een ere-lidmaatschap van het Gentse Studentenverbond dat tijdens de bezetting pro-Duitse standpunten innam. Evenmin wenst hij ook maar enige steun uit die hoek bij de organisatie van het Vlaams Natuur- en Geneeskundig Congres tijdens de bezetting. Hiervoor wordt hij in 1943 aangehouden en voor twee maanden gevangen gezet. Hij is geen voorstander van een Vlaamse Academie omdat hij denkt dat de Belgische wetenschappelijke gemeenschap door een opsplitsing in twee taalgemeenschappen te klein zal worden en daardoor minder internationale uitstraling krijgt. Hij blijft participeren in de Koninklijke Academie van België waarvan hij sinds 1909, eerst corresponderend, nadien werkend lid is. Op zijn uitdrukkelijk verzoek zal bij zijn overlijden, in het jaarverslag van de Academie, naast een Franstalige ook een Nederlandstalige versie verschijnen van zijn levensbericht.

Internationaal wetenschappelijk netwerk

Verschaffelts overtuigde inzet voor een Nederlandstalige universiteit belet hem niet zijn internationale contacten te onderhouden en uit te breiden. Hierbij is zijn aanstelling als secretaris van de wereldvermaarde Solvay Conferences on Physics een van de belangrijkste. Hij neemt voor het eerst deel aan de tweede conferentie van 1913 en vervult de prominente taak van secretaris voor zeven opeenvolgende conferenties tussen 1921 en 1933. Hij is ook lid van het wetenschappelijk comité dat de lijst der deelnemers opstelt voor het zevende en achtste congres.

Sant in eigen land

Na een felle taalrel en interventies van August Vermeylen, rector van de eerste Vlaamse universiteit, ontvangt hij in 1931 dan toch de tienjaarlijkse prijs voor natuurkunde uit handen van minister Vauthier. De studenten van de Natuurwetenschappelijke Faculteitskring organiseren een grootse huldiging in het Gentse Hotel de la Poste voor hun geliefde professor en zijn leermeester Jules MacLeod die ook door vele Nederlandse vrienden wordt bijgewoond.  

Na het overlijden van zijn vrouw en  het bekomen van het emeritaat verlaat hij opnieuw Vlaanderen en gaat bij zijn dochter Françoise Wiersma-Verschaffelt in Den Haag wonen, waar hij op 85-jarige leeftijd overlijdt. Hij heeft dan 299 publicaties met de focus op thermodynamica voortgebracht.  In het voorjaar van datzelfde jaar was Albert Einstein hem reeds voorgegaan: een persoonlijke kennis die hij zeer waardeerde als wetenschapper en mens.

Patrick Van Oostveldt
31 januari 2019

Hoe verwijs je naar dit artikel?
Van Oostvelt, Patrick. "Verschaffelt, Jules (1870-1955)." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 01.02.2019. www.ugentmemorie.be/personen/verschaffelt-jules-1870-1955.

Bibliografie

www.UGentMemorialis.be

Van Camp, Bart, Maurice Dorikens en Liliane Dorikens-Vanpraet. J.E. Verschaffelt (1870-1955). Gent : RUG. Archief, 1995.

Halleux, Robert, et al. Geschiedenis van de wetenschappen In België : 1815-2000. Brussel: Dexia, 2001.

Vandewiele, L. J. "Verschaffelt, Jules Emile." In Winkler Prins Encyclopedie van Vlaanderen V: 412. Brussel, 1974.

Velaerts, Jan. Albert I: koning in tijden van oorlog en crisis 1909-1934. Tielt: Lannoo, 2009. 

www.academischerfgoed.be

Tentoonstellingszaal van het Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschappen van de Universiteit Gent (gebouw S30, campus De Sterre). 

http://www.dwc.knaw.nl/over-de-belgische-nooduniversiteit-van-amersfoort-in-1915-bestor-be/

https://www.bestor.be/wiki_nl/index.php/De_Belgische_nooduniversiteit_van_Amersfoort_(1915)

Huldiging van Verschaffelt door de Natuurwetenschappelijke Faculteitskring, Aula, 1, 20 juni 1934.

Van de Velde, A. J. J., "Het Vlaams Natuur-en Geneeskundig congres van zijn oorsprong in 1897 tot in 1944. Historische schets." Verhandeling van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor wetenschappen, letteren en schoone kunsten van België. Jaargang VI nr12. Standaard boekhandel Antwerpen, 1944.

Elaut, L., "De franse vertaling van Vesalius' Fabrica door J.Verschaffelt" in Scientiarum Historia 7 (3) pp 156-162.

Henriot, E., Notice sur Jules-Emile Verschaffelt. Annuaire de l'Academie 1957 vol123 pp 12-114, vertaling in het nederlands door J. Verhaeghe.