Medische illustratie

Medische kunst en medische illustratie zijn vandaag afzonderlijke disciplines. Beiden gaan een dialoog aan met wetenschap, maar met een andere doelstelling. Waar illustratoren een didactische weergave van het lichaam voor ogen hebben, gebruiken kunstenaars deze dialoog in artistieke reflecties. Ondanks de opkomst van moderne beeldvormingstechnieken behoort de samenwerking tussen medische wetenschappers en illustratoren niet tot het verleden, daarvan getuigen alleszins de talrijke covers van medische vaktijdschriften. De geschiedenis van de medische illustraties en modellen toont evenwel aan dat hun statuut doorheen de eeuwen is veranderd.

Anatomen en kunstenaars verenigen zich

De samenwerking tussen wetenschappers en kunstenaars was cruciaal voor de studie van de anatomie van mens en dier, en ontvouwde zich vanaf de vijftiende eeuw. In de anatomie dienden tekeningen als een visueel hulpmiddel om de bouw van het lichaam te leren begrijpen en in te studeren. Illustraties gidsten studenten door dissecties en hielpen om structuren in het lichaam te identificeren. Kunstenaars interesseerden zich op hun beurt in anatomie om het lichaam waarheidsgetrouw te kunnen verbeelden. Daarom verenigden anatomen en kunstenaars zich in het anatomisch theater om de structuur en werking van het lichaam te bestuderen.

Skeletten en gevilde spiermannen

In de zestiende eeuw deed Andreas Vesalius beroep op kunstenaar Johan Stefan van Calcar om zijn boek De Humani Corporis Fabrica Libri Septem van voorstellingen van het anatomische lichaam te voorzien. Vesalius gold echter als de enige auteur van het boek, waardoor de kunstenaars geen erkenning kregen. De Fabrica is gevuld met afbeeldingen van skeletten en gevilde ‘spiermannen’, met op de achtergrond gedetailleerde landschappen. Elke voorstelling van het anatomische lichaam reikte medische kennis aan, maar vertegenwoordigde ook een artistieke visie op het lichaam. Omdat kunst en wetenschap in dialoog traden via illustraties, verkregen anatomische atlassen een dubbele functie. De atlassen werden ook verhandeld als luxeproducten waarbij de nadruk lag op de kunstzinnigheid van de tekeningen.

Anatomen in de kunstacademie

Het verlangen naar een realistische weergave van het lichaam in de kunst deed het belang van anatomische kennis bij kunstenaars toenemen. Aan de hand van het lijk bestudeerden kunstenaars de beweging van de spieren en botten, om daarna het lichaam volgens de juiste proporties te kunnen afbeelden. Anatomie werd daarom vanaf de zeventiende eeuw in het lespakket van sommige kunstopleidingen opgenomen. In het begin van de negentiende eeuw had haast elke Academie voor Schone Kunsten een anatoom aangesteld die dissecties uitvoerde in aanwezigheid van de kunststudenten. Omgekeerd wierven universiteiten tekenaars en graveurs uit de academies aan om hun dissecties en preparaten, die meestal geen lang leven beschoren waren, vast te leggen.

De intrede van de beeldhouwer

De samenwerking tussen anatomen en kunstenaars uitte zich niet alleen in rijk geïllustreerde handboeken, maar had ook een impact op de samenstelling van anatomische collecties. Vanaf de achttiende eeuw verleenden beeldhouwers hun medewerking aan artsen om realistische anatomische modellen te creëren in was. Ondanks de precisie van de anatomische platen, voldeden ze niet aan de noden van het onderwijs. Ze beeldden ruimtelijke morfologie van het lichaam namelijk uit in het tweedimensionale vlak. Om de ruimtelijke dimensies weer te geven bleken driedimensionale studieobjecten noodzakelijk. Deze wassen modellen vertegenwoordigden meer dan alleen anatomie; ze incarneerden ook een esthetisch en cultureel denkbeeld over het lichaam. Het lichaam van de man was atletisch, terwijl de vrouwelijke modellen sierlijke poses aannamen om hun aanlokkelijkheid te benadrukken. De modellen dienden oorspronkelijk als didactische instrumenten, maar werden door een niet-medisch publiek ook gewaardeerd omwille van hun sierlijke uiterlijk. Tegelijkertijd getuigden ze van een ambachtelijk meesterschap, waardoor de Italiaanse wassen modellen gegeerde kunst- en studieobjecten waren in verschillende Europese landen.

Anatomen worden illustratoren

In de loop van de achttiende eeuw veranderde de stijl waarin kunstenaars gedissecteerde lichamen uitbeeldden. In medische illustraties werd de zoektocht naar het ideale lichaam ingeruild voor een hyperrealistische weergave van het menselijke lichaam. Anatomen weerden voortaan artistieke beeldtaal en morele metaforen uit medische handboeken. Het verlangen naar een ‘objectieve’ voorstelling van het lichaam had in de negentiende eeuw als gevolg dat de kunstenaar vaker werd uitgeschakeld in het productieproces van afbeeldingen. Indien mogelijk namen anatomen nu zelf de pen vast om tekeningen volgens hun eigen visie te ontwerpen. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw experimenteerden wetenschappers daarom ook met fotografie. Toch bleven illustraties aanwezig in medische handboeken omwille van hun didactische waarde. Ze hielpen om het lichaam te herkennen als een overzichtelijk en bevattelijk geheel.

Van wetenschap naar kunst en omgekeerd

Het onderscheid tussen medische illustratie en medische kunst dat we nu hanteren, was er in het verleden niet. Vandaag kan een medisch illustrator zich niet meer artistiek uitdrukken in een anatomische tekening. Gezien de huidige hang naar ‘objectiviteit’ in de wetenschap is er geen ruimte voor verbeelding. Maar historische illustraties van skeletten en gevilde spiermannen in een opgesmukt decor, gedissecteerde lijken getekend als levende personen en sierlijk geposeerde vrouwenlichamen met ontblote organen hebben tot op vandaag een artistieke functie. Ze dienen bijvoorbeeld als inspiratiebron voor de hedendaagse kunst of als artefact in evocaties van Wunderkammers.

Veronique Deblon, Historica KULeuven
Marjan Doom, Conservator Museum Morfologie UGent, curator Post Mortem-tentoonstelling
11 december 2015

>>
Lees het volgende artikel in het dossier Post Mortem: Gerechtelijk geneesheer Michel Piette

Hoe verwjis je naar dit artikel?

Deblon Veronique en Marjan Doom. "Medische illustratie op de grens tussen kunst en wetenschap." UGentMemorie. Laatst gewijzigd 11.12.2015.

Naar: Deblon Veronique en Marjan Doom. “Het verhaal Kunst-Wetenschap, van Vesalius tot vandaag.” Post Mortem. Vesalius tussen kunst en wetenschap. Wandelgids. (2015): 11-13.