Nieuw boek over de Gentse hoogleraar en historicus Henri Pirenne

Sarah Keymeulen, onderzoekster aan de vakgroep Geschiedenis van de UGent, en Jo Tollebeek, hoogleraar cultuurgeschiedenis aan de Leuvense universiteit, hebben samen een boek geschreven over de Gentse hoogleraar Henri Pirenne: Henri Pirenne, historian: a life in pictures (Lipsius Leuven 2011). Keymeulen bereidt een proefschrift voor over Pirenne. Tollebeek verricht onderzoek op het domein van geschiedschrijving en intellectuele geschiedenis en publiceerde reeds eerder over Pirennes collega, Paul Fredericq (1850-1920).

A life in pictures

Henri Pirenne is bestemd voor een algemeen, internationaal lezerspubliek. Het boek beschrijft het leven van de grootste Belgische historicus van de twintigste eeuw in een ruime honderd pagina’s, volgens de traditie van de schrijvers-prentenboeken: een aangenaam leesbare biografie wordt aangevuld en verlevendigd met een ruime keuze aan origineel beeldmateriaal.

Die beelden voegen detail toe. Vaak illustreren ze het geschrevene, soms brengen ze kleine anekdotes of verrassen ze met autobiografische fragmenten. Wanneer de studiejaren van de jonge Pirenne aan bod komen, worden bijvoorbeeld de toekomstdromen uit zijn dagboek afgedrukt; bij zijn benoeming tot hoogleraar in Gent, kunnen we meelezen in een vertrouwelijke brief van toenmalig rector Jean-Jacques Kickx; Pirennes wetenschappelijke roadtrip door de Verenigde Staten beleven we door de ogen van zijn vrouw, Jenny Vanderhaeghen, die een reisverslag bijhield.

Zo ontstaat een mooie wisselwerking tussen woord en beeld. Uit de illustraties blijkt ook dat de auteurs vertrouwd zijn met de charmes van de petite histoire. Ze delen een kleine postille met de lezer, waarin Pirenne registreerde hoe hij de laatste zin van het zesde volume van zijn Histoire de Belgique schreef, in de ochtend van 20 september 1924, om half elf precies, juist op het moment dat zijn vrouw arriveerde in hun buitenverblijf in Sart-les-Spa.

Naast documenten worden er foto’s, affiches en prentkaarten getoond. Er is een apart katern met kleurenplaten, waar onder andere het oorlogspaspoort van Pirenne weergegeven wordt.

Oorlogsheld

De Eerste Wereldoorlog was een breukmoment in het leven van Pirenne. Hij verloor een zoon aan het front. Hij werd uit zijn burgerwoning in de Sint-Pietersnieuwstraat ontzet en gedeporteerd naar Duitsland, waar hij tussen 1916 en 1918 op verschillende plaatsen in ballingschap verbleef. Keymeulen en Tollebeek laten zien hoe de oorlog niet alleen een persoonlijke slag was, maar ook op wetenschappelijk vlak een turning point. Pirenne keerde de blik van de (voor de oorlog dominante) Duitse geleerdenwereld en zocht nieuwe thema’s en horizonten op. De befaamde Pirenne-these over het ontstaan van de middeleeuwen blijkt zelfs ten dele geworteld in anti-Duits sentiment.

Hoewel Pirenne reeds voor de oorlog een internationaal gerenommeerd historicus was, verleende de heroïek van het oorlogsleed hem een aan devotie grenzende roem. De beroemde auteur van de Histoire de Belgique, die de Duitsers niet hadden kunnen knechten: aldus werd Pirenne voorgesteld als zinnebeeld van het brave little Belgium.

‘The Pirenne from before the war had been a highly regarded historian. The Pirenne of after the war was seen as a public hero, whose life sometimes seemed to be a succession of ceremonies’, schrijven de auteurs. Het beeldmateriaal in verband met eredoctoraten, manifestaties, congressen en trips in het internationale lezingencircuit, van Algiers tot Oslo, illustreert de faam van Pirenne ten volle.

De nalatenschap van Pirenne

Keymeulen en Tollebeek hebben veel aandacht voor het oeuvre van Pirenne. Zijn boeken en belangrijkste artikelen worden besproken, net als zijn invloeden en netwerken binnen de internationale gemeenschap van geleerden en de weerklank van zijn ideeën.

In de laatste bladzijden wordt bijvoorbeeld de verhouding tussen Pirennes beeld van het nationale verleden en de veranderende natiestaat van het interbellum uitgediept. Het België waarvan Pirenne het verleden beschreven had was namelijk in een communautaire en ideologische stroomversnelling geraakt, net als de Gentse universiteit zelf, waarvan Pirenne in 1930 gedwongen afscheid moest nemen. Zelfs voor een monument als Pirenne kon het nieuwe taalregime van de vernederlandste universiteit geen uitzondering maken; maar andersom kon de geboren Waal, die al veertig jaar in Gent woonde, niet langer aarden in de radicale, Vlaamsgezinde geest die van de Rijksuniversiteit Gent bezit nam.

De stuwingen van de vaderlandse geschiedenis duwden de historicus des vaderlands weg uit Gent. Pirenne trok zich terug in Ukkel, waar hij in 1935 overleed. Maar als gevolg van de vernederlandsing is het archief van Pirenne aan Gent ontglipt, het belandde aan de Université Libre de Bruxelles, waar zoon Jacques Pirenne aan verbonden was.

Dit boek van Keymeulen en Tollebeek heeft evenwel rijkelijk kunnen putten uit het Pirennearchief. Het boek ontsluit op die manier het leven en werk van deze Gentse geleerde op een originele manier. Henri Pirenne, historian: a life in pictures beschrijft met smaak, inzicht en detail, met beelden en woorden, de geschiedenis van een groot historicus.

Sarah Keymeulen en Jo Tollebeek, Henri Pirenne, historian: a life in pictures (Leuven University Press: Lipsius Leuven, 2011), 123 p.